جغرافياي جمعيت

مقدمه

 جمعيت ايران از دو ديدگاه قابل بررسي است. يكي از نظر ويژگي ها يا خصوصيات جمعيت و ديگري از نظر توزيع يا پراكندگي جمعيت بهتر است بگوئيم كه جغرافيايي جمعيت ايران بر دو محور و يا از و ديدگاه مذكور قابل بررسي است. زيرا بين علم جمعيت شناسي و جغرافيايي جمعيت تفاوت آشكار وجود دارد.

 توزيع جغرافيائي جمعيت در واقع دلالت بر توزيع زماني و مكاني جمعيت در قالب يكي دارد. از مهمترين پارامترهاي مؤثر و قابل بررسي در توزيع جغرافيايي جمعيت ، تراكم بيني و تراكم زيستي جمعيت است.

 توزيع جغرافيايي جمعيت رابطه مستقيمي با شرايط مطلوب جغرافيايي هر منطقه دارد. يعني مهمترين امر در بعضي مناطق جغرافيايي در قالب شرائط بهينة استقرار الگوها و مدلها و عناصر اقتصادي هر جامعه قابل بررسي و مطالعه است.

 رابطة‌ توزيع و كانون تراكم جمعيت در واقع از كانون جاذبه تيوتوبي تبعيت مي كند. يعني هر چه از كانون تراكم دورتر شويم از ميزان تراكم جمعيت كاسته مي شود و بر پراكندي جمعيت افزوده مي شود. اين كانون در واقع نقطه تمركز است كه در جغرافيا مي ‌توان منظم يا سطح تماس بهينه در نظر گرفت. اين سطح تماس بهينة جغرافيايي متناسب با دو موضوع متفاوت مي باشد.

 جمعيت در هر قلمرو جغرافيايي تحت تأثير عوامل جغرافيايي (طبيعي و انساني) پخش و توزيع مي گردد. براي سنجش اين توزيع و تعميرات ناحيه اي و منطقه اي آن از تراكم جمعيت در سطح معين استفاده مي كنند. كميت هاي مورد بررسي در انضباط با اين موضوع به صورت زير به طور خلاصه ذكر مي شود :

اين شاخص نشان مي دهد كه هر كيلومتر مربع از مساحت چند نفر زندگي مي كنند.  در اين رابطه كل مساحت در نظر گرفته است و خود اشكال بزرگي است زيرا در همه مناطق امكان زيست براي انسان وجود ندارند. لذا از متاحض تراكم زيستي استفاده مي كنند

چنانچه تراكم جمعيت در مراكز شهري و روستايي مد نظر باشد از شاخص هاي زير استفاده مي كنند :

 از طرفي مي ‌توان با توجه بر اين رابطه ميزان شهرنشيني و روستانشيني را هم محاسبه نمود :

از طرفي مي ‌توان توزيع جمعيت را از نظر جنسي و سني حساب كرده كه بهتر از نسبت جنسي و سني استفاده كرد.

بعضي مواقع نسبت پسرزائي و نسبت دخترزائي را در نظر مي گيرند. يعني :

درصد بر حسب سن هم بر حسب درصد معين مي شود مثلاً جعيت زير 20 سال.

براي توجيه بهتر مساحت سني جمعيت و درصد آن از هر مهار سني جمعيت استفاده مي كنند كه در اين هرمها قاعده جمعيت طرف است هرم زنها و طرف چشم هرم مردان نشان داده شده است هر چه قاعده هم وسيعتر باشد جمعيت جوان تر و برعكس پير است جمعيت بهتر و مطلوب جمعيتي است كه بيشترين جمعيت در طبقه فعال جامعه باشند.

كليات طرح تحقيق

1-1- طرح مسأله

 يكي از معضلاتي كه هم اكنون گريبانگير شهرهاي بزرگ و بالاخص شهرهاي ممالك جهان سوم مي باشد مسئله ازدياد جمعيت در آنهاست و پيرو اين تراكم جمعيت ، مسائل و مشكلات حادي مانند آلودگي محيط زيست ، تراكم جمعيت ، كمبود امكانات  خدمات شهري و …  در اين شهرها به وجود مي‌ آيد.

 متأسفانه مشكلات فوق در شهرهاي بزرگ كشور ما نيز به وجود آمده است ، البته بايد گفت وقتي برنامه ريزان كشوري نتوانند براي آينده كشور خود برنامة جامع و صحيحي را طراحي نمايند خود به خود اين مشكلات به وجود مي‌ آيد.

 وقتي خدمات و امكانات در شهرهاي بزرگ تراكم گردد ، طبيعي است كه جمعيت نيز به اين شهرها هجوم مي‌ آورد.

 به دليل رشد فزاينده شهرنشيني در سالهاي اخير و لزوم برنامه ريزي جهت پراكش و توزيع منطقي جمعيت و ضرورت تدوين الگوها و راهبردهاي خاص براي تأمين خدمات زيربنايي و نيازهاي آني و آتي جمعيت شهرنشيني و ممانعت نسبي از رشد و توسعه فيزيكي هر چه فزونتر و بي روية شهرهاي بزرگ ايجاد ضرورت برنامه ريزي هاي اجتماعي و اقتصادي متناسب با اين رشد و گسترش را مي طلبد در اين ميان اصفهان از جمله چند شهر بزرگ كشور است كه با محدوديت پيوسته توسعه شهر و با مشكل اضافي جمعيت هم در شهر و منطقه اصفهان و حوضه آبگير زاينده رود و هم در پيرامون شهر مواجه است.2-1- اهداف تحقيق

هدف هر تحقيق علمي اصولا شناخت واقعيتهاست ، اما اين واقعيت بر حسب مختضيات زمان و مكان هر محل و همچنين ويژگي هاي هر جامعه متفاوت مي نمايد توسعه و گسترش شهر گرايي و شهرنشيني در سالهاي اخير موجب پيدايش و رشد و نمو شهرهاي جديد و در نتیجه تراکم جمعیتی در آنها شده است لذا پیش بینیهای جمعیتی با توجه به آیتمهای مخصوص جمعیت و ویژگیهای مربوط به آن میباشد این تحقیق مقدمه ای در راستای شناخت این ویژگیها تدوین شده است

3-1- اهميت و ضرورت تحقيق

در شرايطي كه توسعة شهري بايد به عنوان جزء مهمي از سياستهاي توسعة ملي ، به رشد اقتصادي و عدالت اجتماعي كمك نمايد و زمينه ساز جامعه اي كه در آن الگوي استقرار جمعيت در ارتباط با عملكردهاي متوازي در كل نظام اقتصادي اجتماعي كشور باشد رشد شتابان شهرنشيني كشور در چند دهة اخير به گونه اي صورت پذيرفته كه متناسب با توان و تجهيز قضاهيا شهري و گسترش زيرساختهاي اقتصادي نبوده است و باعث بروز معضلات و تنگناهاي عمده اي در جامعة شهري كشور گرديده است

4-1- روش تحقيق

 در مسائل مختلف تحقيقاتي از جمله مسائل انساني ، گوناگوني مكتبها و ديدگاه ها ، موجب گرديده است تا دربارة مسائل شهري نيز اشتراك نظر چنداني نباشد و شناخت كامل مسائل جمعيتي و شهري هرگز از سوي يك ديدگاه يا مكتب فكري مشخص حاصل نمي شود.

 مهمترين منبع اطلاعاتي منابع اسنادي و كتابخانه اي است كه اطلاعات مورد استفاده آمارهاي جاري ثبتي و گزارشي در زمينه هاي مختلف بوده است همچنين مقالات موجود در كتابخانه هاي سازمان هاي مختلف از جمله سازمان مديريت و برنامه ريزي ـ سازمان مسكن و شهرسازي استان اصفهان ـ مركز تحقيقات معلمان اصفهان و خميني شهر ، با ذكر مأخذ و منبع بهره گيري شده است.

5-1- موانع و محدوديت هاي مطالعه

 كمبود آمار و اطلاعات در ايران يكي از مشكلات اساسي تحقيقات جغرافيايي است بدين جهت وسعت زياد منطقه اصفهان و كمي آمار و اطلاعات لازم در اين زمينه از موانع و محدوديت هاي مطالعة‌ تحقيق حاضر بود.

پيشگفتار

 رشد جمعيت كه به صورت مثبت و چه به صورت منفي از پديده هاي جمعيتي ، رابطه مستقيمي با مواليد ، مرگ و مير و مهاجرت دارد. در جغرافياي جمعيت ، رشد مكاني و زماني جمعيت اهميت دارد. يعني هر جغرافيدان بايد بداند در چه زماني و در كجا ميزان رشد جمعيت چقدر است و اين نرخ رشد چه اثراتي در نظام اجتماعي ـ اقتصادي هر جامعه با كشوري دارد.

 همان طوري كه مي دانيد كتاب جغرافياي ايران بر دو نوع نرخ رشد جمعيت ، تأكيد كرده است. اين دو نوع نرخ رشد عبارتند از :

 رشد طبيعي

 رشد مطلق

 

رشد طبيعي

 چنانچه در جمعيت هيچ نوع مهاجرتي (مهاجر پذيري و يا مهاجر فرستي) انجام نگيرد تغييرات تعداد جمعيت فقط تحت تأثير دو عامل طبيعي مواليد و مرگ و مير است ، لذا سؤال اين است كه در تغييرات رشد طبيعي چه عواملي مؤثر است ؟

 با برآورد پارامترهاي مواليد و مرگ و مير مي ‌توان ميزان افزايش (رشد طبيعي) و جمعيت را با اين نوع نرخ رشد در آينده پيش بيني نمود.

 با در دست داشتن مواليد و مرگ و مير و جمعيت يك جامعه علاوه بر اينكه مي ‌توان ميازن نرخ رشد طبيعي را حساب كرد. ميزان يا تعداد جمعيت آينده را هم در دوره هاي مختلف با آن نرخ رشد مي ‌توان پيش بيني كرد.

برآورد ميزان نرخ رشد طبيعي

 پيش بيني جمعيت كشور در دوره هاي مختلف

 معمولا در اكثر قريب به اتفاق كشورها تعداد مواليد بيشتر از مرگ و مير (بجز كشورهايي كه رشد منفي دارند) است. لذا هر ساله بر جمعيت افزوده مي شود. اگر نسبت تفاوت بين مواليد و مرگ و مير يك سال را به كل جمعيت ميانه آن سال حساب كنيم ميزان افزايش طبيعي يا رشد طبيعي جمعيت را مي ‌توان حساب كرد. يعني :

         يا        

ميزان رشد طبيعي = r = rate

مثلا چنانچه جمعيت ايران در سال 1365 برابر با 7/49 ميليون باشد و در سال مزبور اختلاف تعداد مواليد و مرگ و مير به ترتيب 5/17 ميليون نفر باشد ،

نرخ رشد مطلق :

 چنانچه جامعه اي تحت تأثير مهاجرت قرار گيرد. لذا ضرورت محاسبه نرخ رشد مطلق رود. ميزان افزايش مطلق سالانه را مي ‌توان از رابطه زير به دست آورد :

         يا   

در اين رابطه ، رابطة‌ مستقيمي بين مواليد و مهاجر پذيري با افزايش رشد مطلق وجود دارد. يعني هر چه مواليد و مهاجر پذيري بيشتر باشد ، ميزان افزايش مطلق جمعيت با نرخ رشد بيشتر است و برعكس.

پيش بيني جمعيت :

 نكته مهمي كه در برنامه ريزي مشعيتي انجام مي گيرد ، پيش بيني جمعيت آينده مي باشد. پيش بيني به روش هاي مختلفي انجام مي گيرد ، ساده تري روش به صورت زير است.

زمان : (نرخ رشد + 1) جمعيت مبناء = جمعيت آينده (مورد پيش بيني)

يا

Pf = Po (1+r)t

نرخ رشد در هزار است = Y

مثلا اگر جمعيت ايران در سال 1365 برابر 9/47 ميليون نفر باشد و ميزان رشد برابر با 5/3 درصد باشد جمعيت ايران در سال 1375 چقدر خواهد بود؟

 با پيش بيني جمعيت مي ‌توان ميزان دو برابر شدن جمعيت را در دوره‌ هاي مختلف برآورد كرد.

مهاجرت :

 براي محاسبه مهاجرت روش هاي مختلفي ارائه مي شود. ساده ترين روش به صورت زير مي باشد.

1000 *       يا     

رقم به دست آمده در واقع نرخ رشد مهاجرت يك جامعه را تشكيل مي دهد. اگر ميزان    I   بيشتر از E   باشد مقدار جامعه مثبت و برعكس منفي است.

 قابل اشاره است در كتاب جغرافيايي ايران هفت مورد در ارتباط با عوامل مؤثر در رشد طبيعي جمعيت اشاره كرده است كه اين هفت مورد قابل بررسي است. پنج مورد در ارتباط اول طور نسبتي با رشد جمعيت رابطه معكوس دارد.

 مورد سياست هاي دولتها بسته به مختصات زماني و مكاني به چهار رسيده است زيرا عمان مي شود.

 سياست طرفدار افزايش جمعيت

 سياست طرفدار كاهش جميعت

 سياست طرفدار ثبات جمعيت

 سياست طرفدار حد متناسب جمعيت

نتيجه

 رابطه بين نرخهاي زاد و ولد و مرگ و مير بر اندازه جمعيت و نرخ رشد آن تأثير مي گذارد هرچند عامل ديگري به ننام مهاجرت از يك جامعه به جامعه ديگر نيز وجود دارند ولي براي تشخيص رشد يك جامعه نرخ هاي زاد و ولد و مرگ و مير تعيين كننده است در بخش اعظم تاريخ بشر نرخ هاي زاد و ولد و مرگ و مير كودكان بسيار بالا بوده است و نرخ مرگ و مير سنجش خاص نشان مي دهد كه بسياري از مردم در اوايل عمر خود مي مرده اند.

 اكنون با استفاده از فن آوري مي ‌توان مرگ و مير را كاهش داد ، مانند استفاده از داروهايي كه حشرات فاسد كننده محصولات كشاورزي را از بين مي برند ، پيشرفت هاي پزشكي كه معالجه بيماريها و مرگ و مير كودكان را كاهش مي دهند و نيز فنون پرورش و برداشت مواد غذايي بيشتر به گونه اي كه جمعيت بيشتري بتوانند تغذيه كنند. بنابراين قحطي و مرض ، به عنوان كنترل كننده مؤثر رشد جمعيت ، كاهش داده شده اند و ما نتيجة ان را در نرخهاي انفجاري رشد جمعيت در مناطق متعددي از جهان مشاهده مي كنيم :

ايده اساسي اي كه در پس گذار جمعيت شناسي نهفته است (ديويس 1945) اين است كه به موازات صنعتي شدن و پيشرفته شدن جامعه ، مردم از تعداد فرزندان خود مي كاهند و در همان حال فن آوري هاي جديد نيز نرخ مرگ و مي كردند  را كاهش مي دهند.

 فاصله اي وجود دارد كه غالباً در خلال اين فاصله انفجار جمعيتي رخ مي دهد مردم هنوز به دليل باورهاي فرهنگي كه مرگ تعداد زيادي از كودكان را مسلم مي دانند و شيوه هاي زندگي شان ، فرزندان زيادي دارند. داشتن خانواده بزرگ را في حد نفسه ارزشمند مي دانند و خانواده بزرگ تر را به عنوان نيروي كار و منبعي براي امنيت دوران پيري مورد نياز مي پندارند ، هنگامي كه مرگ و مير كودكان كاهش مي يابد و بزرگسالان عمر بيشتريميك ، مردم فوراً باروري خود را كاهش نمي‌ دهند و زاد و ولد را بر اساس همان نرخ سابق حفظ مي كنند و بدين ترتيب اندازه جمعيت را به نحو شگفت انگيزي افزايش مي دهند با وجود اين ، حقيقت اگر نرخ زاد و ولد به پايين ترين سطح جايگزين نيز تنزل كند باز جمعيت براي مدتي افزايش مي يابد زيرا تعداد زيادي از كودكان خردسالي كه قبل از كاهش نرخ زاد و ولد متولد شده اند بايد راه خود را در خلال سالهاي باروري كودك دنبال كنند.

اهميت جمعيت شناسي در برنامه ريزي اجتماعي و اقتصادي

 منظور از برنامه ريزي (Plani Fication)  چيست ؟

 برنامه ريزي عبارت است از سازماندهي و پيشرفتي در زمينه مسايل اجتماعي و اقتصادي با توجه به يك برنامه و روش هاي معين و مشخص.

 كشورهاي جهان براي رسيدن به رفاه و توسعه ناگزير به طرح و اجراي برنامه هاي اقتصادي و اجتماعي و پيش بيني نيازها و امكانات خود در كوتاه مدت ، ميان مدت و دراز مدت مي باشند.

 شكاف موجود ميان كشورهاي صنعتي غرب و ممالك جهان سوم به ويژه از فرداي جنگ جهاني دوم در زمينه هاي مختلف ناشي از فقدان برنامه ريزي هاي لازم و صحيح و عدم شناخت و پيش بيني امكانات و نيازها در كشورهاي اخير مي باشد. شناسايي علمي و آماري شرايط و اوضاع اقتصادي و اجتماعي و دورنگري روشن بينانه امكانات و محدوديتهاي راه را براي نيل به اهداف تعيين شده هموار مي سازد.

 سرشماري هاي عمومي و مسكن در كشور ما مناسب ترين ابزار برنامه ريزي هاي توسعه اقتصادي ، اجتماعي ـ فرهنگي به حساب آمده كه از اين طريق با ارائه اطلاعات درست رهنمودهاي لامز براي نيل به اهداف برنامه ريزيها در اختيار مسئولان و سياستگذاران قرار داده مي شود و در اين راستا برنامه ريزي هاي اقتصادي زماني با موفقيت قرين خواهد گرديد كه شناخت صحيحي از وضع و حالت جمعيت و حركات آن در گذشته ، حال و آينده داشته و روابط بين متغيرهاي جمعيتي و ساير عوامل اجتماعي و اقتصادي در نظر گرفته شود.

 هدف برنامه ريزي در كشورهاي در حال رشد ، دستيابي به توسعة‌ اقتصادي است و به همين صورت برنامه ريزي در اين گونه ممالك (برنامه ريزي توسعه) ناميده مي شود ، در حالي در كشورهاي جهان غرب كه به توسعه دست يافته اند هدف از برنامه ريزي تثبيت شرايط اقتصادي و جلوگيري از نوسانات بازار و تضمين اشتغال كامل است.

 در كشور ايران افزايش شديد جمعيت و عدم هماهنگي آن با رشد و توسعة اقتصادي ، تأمين نيازهاي ضروري و اساسي مردم و وارد كردن برخي از كالاها و مايحتاج اوليه از خارج بخش بسيار بزرگي از درآمدهاي ملي را به جاي سرمايه گذاري در تجهيزات زيربنايي به خود اختصاص مي دهد لذا شناسايي دقيق پديده ها و واقعيت هاي جمعيتي ، به برنامه ريزان و آگاهان اقتصادي و اجتماعي كشور اين امكان را مي دهد تا سياستهاي جمعيتي را در كل سياست هاي توسعه دخالت دهند.

 هرگونه برنامه ريزي در راه نيل به توسعه يافتگي و انجام اصلاحات اجتماعي ـ اقتصادي بدون توجه به عوامل جمعيتي و دگرگوني هاي آن در دوران هاي مختلف چه گذشته و چه در آينده و روابط متقابل موجود بين پديده هاي جمعيتي و پديده هاي اجتماعي و اقتصادي با موفقيت مورد انتظار قرين نخواهد بود

 

 

.منابع

 

هنرفر ، لطف الله ، اصفهان ، شركت سهامي كتاب هاي جيبي ، تهران ، چاپ دوم ، 1356.

 اطلس شهر اصفهان ، 1380.

 شفقي ، سيروس ، جغرافيايي اصفهان ، انتشارات دانشگاه اصفهان ، 1353.

 عطايي ، هوشمند ، كويرزايي و زدايي در استان يزد و اصفهان ، پايان نامه دورة ليسانس ، شهريور 1367.

 كاوياني ، محمدرضا ، مجموعه مقالات سمينار جغرافي ، نشريه شماره 2.

 مركز آمار ايران ، نتايج مقدماتي سرشماري نفوس و مسكن ، 1365.

 زنجاني ، حبيب الله ، رحماني ، فريدون ، راهنماي شهرهاي ايران ، مركز تحقيقات و معماري وزارت مسكن و شهرسازي ، 1368.

 رباني ، مينا ، بررسي وضعيت جغرافياي منطقه مركزي شهر اصفهان ، پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه اصفهان ، 1370.

 فاريابي ، صغري ، جزوه مسكن در اصفهان ، سازمان مسكن و شهرسازي ، 1368.

 تحليل اقتصادي ـ اجتماعي اصفهان ، سازمان برنامه و بودجه ، 1380.

 باصري ، بيژن ، بررسي نظام صنعتي ايران با تأكيد بر كاهش وابستگي به نفت ، مجله اقتصادي شماره 6 ، ديماه 1375.

 سالنامه آماري استان اصفهان ، سازمان برنامه و بودجه ، 1370.

 خلاصه گزارش طرح جامع منطقه اي اصفهان ، اداره كل مسكن و شهرسازي استان اصفهان ، 1364.

 شريفي ، محمود ، نگاهي به پارك هاي صنعتي استان اصفهان ، برنامه و بودجه استان اصفهان ، 1364.

 اصول ، اهداف و سياستها و …  اصفهان ، سازمان مديريت و برنامه ريزي ، 1381.

 خراط زير دست ، اسفنديار ، بينش توسعه صنعتي مناطق كشوري ، وزارت مسكن و شهرسازي ، 1370.

 استان اصفهان سال 1400 ، گزارش 20 ، جامعه شهري و عمران شهري  ، سازمان مديريت و برنامه ريزي مهرماه 1376.

 بيك محمدي ، حسين ، استاديار دانشگاه اصفهان ، مقاله ازدياد جمعيت و نظام شهري در استان اصفهان ، 1382.

 نظريان ، اصغر ، سلسله مراتب شهرهاي ايران ، فصلنامة تحقيقات جغرافيايي ، شماره 1 ، تابستان 1373.

 فريد ، يدالله ، جغرافيا و شهرشناسي ، دانشگاه تبريز ، چاپ دوم ، 1371.

 بهفروز ، فاطمه ، تحليل نظري ـ تجربي براي متعادل سازي توزيع فضايي جمعيت ، مجله پژوهش هاي جغرافيايي سال 1371.

 جوان ، جعفر ، جمعيت ايران و بستر جغرافيايي آن ، دانشگاه فردوسي ، مشهد ، 1367.

 خاماچي ، بهروز ، فرهنگ جغرافيايي آذربايجان شرقي ، مجله رشد آموزش جغرافيا ، شماره 67 ، 1383.

 ارشدي ، محمود ، تحليلي بر پولادشهر ، پايان نامه كارشناسي ارشد ، دانشگاه اصفهان ، 1376.

 رستگاري ، مصطفي ، برآورد تراكم جمعيت در استان اصفهان ، انديشه آماري ، گروه آمار دانشگاه اصفهان.

 احمدي ، سيروس ، بررسي مهاجرت هاي بين استاني در استان اصفهان ، مجله فرهنگ اصفهان.

 حقيقي ، زهرا ، چرا طرح هاي جامع با شكست روبرو مي شود ، دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران ، 1355.

 هدايت محمود ، گسترش شهر اصفهان ، آستان قدس رضوي ، 1375.

 مشهديزاده ، ناصر ، تحليلي از ويژگي هاي برنامه ريزي شهري در ايران ، دانشگاه علم و صنعت ايران ، 1373.

 رضواني ، علي اصغر ، روابط متقابل شهر و روستا با تأكيد بر ايران ، انتشارات پيام نور ، 1374.

 سازمان مسكن و شهرسازي استان اصفهان ، تجديد نظر در طرح جامع منطقة اصفهان

 هدايت ، محمود ، روند توسعه شهر اصفهان و شناخت عوامل آشفتگي آن ، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي ، تابستان 1373.

 

نظرات شما عزیزان:

موضوعات مرتبط: <-CategoryName->
برچسب‌ها: <-TagName->